Saatleri Ayarlama Enstütüsü - Ahmet Hamdi Tanpınar

"İstanbul ve vatanın her köşesi bir istihsal programı istiyor" Huzur, s. 155.

Ahmet Hamdi Tanpınar, batı-doğu sorununu derinlemesine yaşayan ve düşünen bir yazar. Batı-doğu çatışması içinde, Türk toplumunun yüz elli yıldır yaşadığı bunalım, maddî-manevî değer kargaşası ve kültür kaybı, Tanpınar'ın biricik konusu. Ama işin ilgi çeken yanı, Tanpınar'ın, birçok Türk yazar ve düşünürden farklı olarak kolay bir çözüm yolunu benimsemeyişi. Tanpınar, kapitalizmin darbesi altında ufalanan geleneksel Asyavî-Osmanlı-Türk toplumunun maddî ve manveî parçalanışına, bir kültür yokluğuna mahkûm oluşuna çare ararken, yıllardır ileri sürülen ve genellikle kabul edilen ideolojik reçetelere kanmıyor. Tanpınar'ı bu reçeteler açısından değerlendirecek olursak, kaybolmuş bir dünyanın özlemini çeken, geçmişe dönük ve kötümser bir yazar olarak görmemiz mümkündür. Hattâ, anlamları üzerinde, ancak resmî ve ideolojik görüşün elverdiği ölçüde düşünmek şartıyla (yani eleştirici ve bilimsel düşünceyi bir yana atarak) "sağcı" ve "gerici" kelimelerine sarılıp, Tanpınar'ın "sağcı" ve "gerici" bir yazar olduğunu da söyleyebiliriz. Ama böyle bir iddia, yalınkat bir değerlendirme olmaktan kurtulamaz. Eserlerinin kendilerini bize açan dolaysız ve somut varlığına yaklaşmayı; teke tek hesaplaşmayı göze alırsak ve kalıp düşüncelerden kurtulursak, bu "sağcılığın" ve "gericiliğin" altında, Türk toplumunun içine düştüğü bunalımı sonuna kadar yaşayan, düşünen, eşsiz bir tarzda dile getiren ve doğru çözüm yollarını sezen Tanpınar'ın güçlü sanatıyla ve akılcı iyimserliğiyle karşılaşırız. (bu özelliklerin, şiirlerinden çok romanlarında, denemelerinde ve incelemelerinde görüldüğünü belirtmek gerekir).

Resmî ideolojik görüş, maddî şartlara yani ekonomik ve sosyal şartlara dokunmadan, Türk toplumunun doğu medeniyetinden batı medeniyetine kolayca geçeceğini ileri sürer.

Bu amacı gerçekleştirmek için, emir vererek ve otoriteyi seferber ederek üstyapıda değişiklikler yapmaya kalkışmanın yeterli olduğunu sanır. Resmî ideolojik görüş açısından, insan, belli bir toplumda ve belli maddî şartlar içinde yaşayan, bu maddî şartların oluşturdugu manevî bir dünyaya organik olarak bağlı bulunan bir fert değildir; emir yoluyla veya taklit mekanizmasıyla dünyasını değiştirebilecek bir makine-insandır.

Oysa iş bu kadar basit değil. Bizde görüldüğü gibi, büyük kültür ikilikleri ve yırtılışları söz konusu olduğu zaman, geçmişle, her açıdan hesaplaşmak gerek. Yani hem maddî (ekonomik) şartlar hem de manevî değerler bakımından bir hesaplaşmaya ve aşma hareketine girişmek zorunlu.

"Desbussy'i, Wagner'i sevmek ve Mâhur Besteyi yaşamak, bu bizim talihimizdi," diyor Tanpınar. (H. s. 127) (2). Bu ikiliğin köklü bir atılışla ve bir sentezle aşılmadığı her yerde kültür yokluğuyla, taklitle, içi boşalmış bir dünyayla ve bu dünyanın insanlarıyla karşılaşmak kaçınılmaz bir şey. Tanpınar, kültür yokluğunun, yani sentez eksikliğinin; taklitten doğan zavallığın özünü yakalamış. Yakın tarihimizin Tanzimat ve İkinci Meşurtiyet gibi en önemli tarihi olaylarındaki bu eksikliği ve taklitçiliği, kişilerde ete kemiğe bürünmüş olarak, yani romancının gerçek ödevi olan somutlamalarla ve ayrıntılarla vererek eleştiriyor:

"Tevfik Bey küçük bir hüsnüniyetle işe başlayıp küçük zevk düşkünlüğünde çehresini tamamlayan Tanzimattı.

"Onun rahatlığı, kayıtsızlığı, çalınmış, neşesiyle yaşıyordu. Yaşar Bey daha ziyade, ikinci Meşurtiyetti, onun huzursuzlukları ile doluydu. Garip idealizmleri, küçük aşagılık duyguları ve onların yerini bir dalganın yerini bir başkasının alışı gibi dolduran silkinişleri, hülâsa en çoşkun heyecanla hiç kımıldamaya imkân bırakmayacak bir yeis arasında gidiş gelişleri vardi."(H. s. 142)

"Ebuzziya merhum, bizim gençligimizde bir takvim çıkarırdı. Bilmezsiniz ne acayip şeydi. Frenkçeden tercüme yemekler, Beyoğlu lokantalarından satın alınmış âriyet reçetelerle doluydu. İki üç nüshasını görünce hiddetimden çıldırdım."(H. s. 141). "Tanzimat mimarisinin zevksizliği." (B. s. 185).

"Senin dediklerini anlamıyor değilim; sen, içtimai (toplumsal) bir mücadelenin getireceği değişikliği istiyorsun. Bu, istediğin zaman olacak şey değildir. Ona varabilmek için aradan bir sürü perdenin, engelin kalkması lâzım. İmparatorluğun (Osmanlı İmparatorluğunun) dayandığı iktisat sistemi değişmeli. Sonra bu değişmenin getireceği halk tenevvürü (aydınlanması) senin istediğini yapar. Halktaki halk fikri değişir, mücadele başlar. Fakat bu zamanla, merhalelerle olacak şeydir." Mâhur Beste, Ülkü Mecmuası, (17.tefrika).

Tanpınar'a göre, kültür ikililiğin ve yırtılışının aşılması, yeni bir yaşama ve değer sisteminin getirilmesi, yani gerçek bir sentezin yapılması sadece fikir plânında ve manevî dünyada gerçekleşecek bir şey değil. Tanpınar, üstyapıyla ilişkili bu sorunların altında maddî şartların ve üretimin yattığını sezmiş.

Ancak üretimin, yeni çalışma şartlarının ve bunlardan doğacak bir yaşama şeklinin, bu ikiliği, çatışmayı, yırtılışı ve taklidi aşabileceğini açıkça söylüyor:

"Sonra senin iyi dispanserler, hastaneler dediğin şeyler kolay iş değil. Hepsi arkalarından tam bir istihsal, refaha yakın bir hayat, çalışma hızının, yanlız onun getirebileceği bir ahlâk ister. Benim şartların değişmesi dediğim de budur."(H. s. 173). "Bir şeyler yapmak, bu hasta insanları tedavi etmek bu işsizlere iş bulmak, mahzun yüzleri güldürmek, bir mazi artığı halinden çıkarmak."(H. s. 155). "İnsanlar çalışırken ne kadar mesut oluyorlar.Yaratmanın hızı, onları içlerinden kavrayıp kurduğu zaman bu ölüm makinesi ne güzel, ne temiz bir ahenkle işliyor... Hiç bir şey kendi alınteri kadar insanı tatmin edemez. Çalışan insan kendi varlığında hüküm süren bir ahengi bütün kâinata nakleder. Hayatın biricik nizamı, bu ahengin kendisi olmalıdır... Ona (milletimize), içinde kendisini gerçekleştirecek büyük, planlı bir iş hayatını açmak lâzım.(B. s. 65-66).

Üretim, emek ekonomik şartlar Tanpınar'ın gözünde manevî dünyanın yaratıcı ve aşıcı bir şekilde yenilenmesinin, senteze ulaşmasının temelinde bulunan gerçekler. Yazar ileriye dönük düşüncelerinde kullandığı bu kavramları, geçmiş olayları açıklarken de birer ilke olarak ele alıyor ve uyguluyor. Erzurum'dan söz ederken "servetin ve çalışmanın bulunduğu yerde içtimaî nizam kendiliğinden doğar" dedikten sonra, ahiliğin ve zanaatkâr zümresinin bu şehrin hayatında oynadığı önemli rol üzerinde duruyor.

Tanpınar'ı şiirlerinden tanıyan, bu yazarı, "sağcıların" iddialarına ve "ilericiler"in suçlayıcı sükûtuna dayanarak değerlendirmek zorunda kalan okur bakımından bu açıklamaların şaşırtıcı olduğunu biliyorum. Ama yazarımızın romanlardaki ve fikir yazılarındaki hakikat gerçekten şaşırtıcı. Nitekim, Tanpınar, İstanbul'un eski hayatını ve bu hayatın değişikliğe uğrayışını da, üretim, zanaatkârlık, dünya ticareti, vb. gibi ekonomik ve sosyal kavramları kullanarak açıklıyor:

"... İstanbul gerektiği gibi düzenlenmesi zaman isteyen bir istihsal hayatıyla geçinmeye başladı.Kısacası, büyük müstehliklerin şehri, küçük müstahsilin şehri oldu. Yarınki İstanbul, bu isthsalin şartlarına, şekillerine bağlıdır."(B.s.149).

"Bu terkibin arkasında müslümanlık ve imparatorluk müessesesi bu iki mihveri de kendi zaruretlerinin çarkında döndüren bir iktisadî şartlar bütünü vardı."(B.s.150).

"Bir yandan iktisadi şartların değişmesi, öbür yandan bu zevkin kalmaması, dışardan gelen bir yığın yeni modanın ve hasretin her gün bizi birbirimizden ayırması..."(B.s.157).

Tanpınar'ın Osmanlı İmparatorluğunda servet birikiminin Batıda görüldüğü gibi gerçekleşmediğini açıklarken şunları söylemesi de ilgi çekici: "Ölen veya öldürülen devlet adamlarının mallarına el koyma usulü yüzünden servet bir türlü toplanamıyordu." (B.s.196). Bu açıklama, Engels'in şu sözlerine şaşılacak derecede uygun düşüyor:"Gerçekten de, tıpkı bütün öteki doğu egemenlikleri gibi, Türk egemenliği de, kapitalist toplumla uzlaşmayacak bir şeydir. Çünkü, elde edilen artık-değeri, zorba-valilerin ve gözü doymaz paşaların pençesinden kurtarmak imkânsızdır.Burada, burjuva mülkiyetinin ilk temel şartının, yani tüccarın ve malının emniyet altında bulunmasının söz konusu olmadığını görüyoruz."(Neue Zeit'de 1890'da yayınlanan "Das Auswartige Politik des russichen Zarentum" adlı makaleden). Bu arada, Osmanlı İmparatorluğun'da mal ve mülkün en sonunda, zorba- valiler ve gözü doymaz paşalar tarafından değil merkezi yönetim tarafından alındığını belitmek gerekir. Engels, temel bir olguya doğru olarak gözlediği halde ayrıntıda yanılmış.

Tanpınar, Batı ile Doğu arasındaki farkın temellerine inmeye, bu farkın en genel belirlenimlerini (determinasyonlarını) bulmaya da çalışmış."Şark ile Garp Arasında Görülen Esaslı Farklar" adlı yazısı bu açıdan ilgi çekici (M.s.132). Yazar iki medeniyet arasındaki genel ve temel farkı, bizde eskiden beri yapıldığı gibi zihniyetin özdeş olmayışına, doğunun tembelliğine ve boyun eğişine; batının çalışkanlığına ve atılganlığına bağlamıyor.

Daha doğrusu, bunların birer sonuç olduğunu biliyor ve altlarındaki belirleyici nedenlere inmeye çalışıyor.Tanpınar'ın ana görüşlerini açıklaması ve eserinin anlaşılması bakımından bir çeşit anahtar ödevi gördüğü için bu yazı çok önemli.

Yazar, Batı ile Doğu arasındaki farkı, insanın dış dünya karşısındaki tavrı ve faaliyeti; bu dünyayı değişikliğe uğratış tarzı açısından yani maddî (ekonomik) ilişkiler açısından ele alıyor. "Eşyaya tasarruf ediş"(bu sözü kullanan Tanpınar'dır) tarzının, bu iki medeniyet arasındaki farkı açıkladığını söylüyor. Tanpınar'a göre, "denebilir ki, Şark eşyaya ancak umumî şekilde tasarruf eder. Hattâ bazan onu tabiattan sanki ödünç alır." Bundan şu sonucu çıkarabiliriz: Tanpınar için, insan oğlunun, dünyayı kendinin malı haline getirmesi, ona tasarruf etmesi ve bu amacı sağlamak için gösterdiği etkinlik, yani ekonomik çaba harcadığı emek; kısacası, insanoğlunun "pratik"i, büyük önem taşıyor.Böylece, Tanpınar'ın, ünlü "praksis" kavramına ilkel ve bulanık bir şekilde de olsa yaklaştığını görüyoruz. Tanpınar, özne nesne arasında "tasarruf" ediş yani praksis açısından mevcut olan farkı, iki uygarlık (Batı ve Doğu arasındaki fark olarak görüyor. Doğu, bu praksis açısından geri kalmış, oysa Batı çok gelişmiş ve hem ayrıntılara giren, hem de derine inen bir tasarruf tarzına ulaşmış.Tanpınar, sosyal ve tarihi gelişimi, parksisin gelişme aşamalarına bağlı olarak açıklayan bilimsel görüşe yaklaşıyor. Edebiyat alanında, insanî dünyaya (insanın duygu ve düşünce dünyasına) tasarruf edişte, ayrıntıya ve derine inmeyişin sonucu olarak, Doğu ve Batı hikâyeciliği (ve genellikle roman) arasında köklü bir fark olduğunu söyleyerek iki medeniyet çeşidiyle ilgili genel düşüncelerini özel bir alana yani edebiyata da uyguluyor.

Tanpınar'a göre insanî dünyaya derinlemesine tasarruf edemeyen Doğu, zaman ve mekândan sıyrılan; ayrıntıya ve somuta inemeyen bir hikâye (aynı zamanda roman-eğer Doğu'da roman söz konusuysa) ortaya koymakla yetinmiştir.(Bu görüşü, yüzyıllarca önce Japonya'da yazılmış ve roman türünün ilk örneği olarak kabul edilen "Prens Genji"; "Makamat";"Binbir Gece Masalları" gibi yakın-doğu ürünleri; "Satyricon" gibi lâtin klâsikleri ve çok daha yeni olmasına rağmen bizdeki "Hikâye-î Tayyarzâde" ya da "Muhayyelât" gibi eserlerle karşılaştırarak irdelemek gerekir). Batı ise tasarruf tarzının farklı oluşundan ötürü, somuta inen, ayrıntıya önem veren, tek tek varlıkların yani tikelin üzerinde duran, kişinin bilincinde ve içebakış yönetiminde kaynağını bulan hikâye türüne (ve tabii romana) ulaşmıştır.Tanpınar'ın ileri sürdüğü görüşün doğruluğu üzerinde tartışılsa bile(üstelik bu görüş, kapsayıcı ve eleştirici bir araştırma yapılmadıkça, ilk ağızda doğru görünmektedir), genel düşünceleri ile özel bir hakkındaki ileri-sürüşleri arasında, bizde pek rastlanmayan mantıki bir ilke-sonuç ilişkisi kurmuş olduğunu kabul etmek gerekir.

"Ne şarka, ne garba, ne falana feşmekâna bağlıyım; bize bağlıyım" Mâhur Beste, Ülkü Mecmuası (17, tefrika).

Yazının devamı için lütfen tıklayın
www.halksahnesi.org

1970’li yıllardan bu yana edebiyatımızda çok sık sözü edilen, bir anlamda “yeniden keşfedilen” Ahmet Hamdi Tanpınar (1901-1962), anılarında edebiyat çevrelerince “sükût suikastı”na uğramış olmaktan yakınmıştı. Abdullah Uçman ve Handan İnci’nin yayına hazırladıkları “Bir Gül Bu Karanlıklarda”: Tanpınar Üzerine Yazılar (Kitabevi, 2002) adlı kitapta Tanpınar’ın şu sözleri alıntılanıyor: “Varsın sussunlar, varsın okumasınlar, varsın beğenmesinler, hayatlarına getirdiğim şeyin farkında olmadan, sathından beni tanısınlar, Bursa şiirimle iktifa etsinler, gazeteler bana boykot yapsın!” (xiii).

Adını Tanpınar’ın bir dizesinden alan “Bir Gül Bu Karanlıklarda”, Abdullah Uçman ile Handan İnci’nin Tanpınar’ın doğumunun 100. yılı dolayısıyla yayına hazırladıkları, toplam 75 yazarın yüz yazısını içeren çok kapsamlı bir seçki. Uçman ve İnci, sunuş yazılarında kitabı hazırlamaktaki amaçlarının “Tanpınar üzerine yazılmış yazıları bir araya getirmek ve böylece yaşadığı yıllarda hakettiği ilgiyi göremeyen, ancak belirli bir tarihten itibaren günümüze kadar gittikçe artan bir ilgiyle okunan yazar hakkındaki farklı değerlendirmeleri ortaya koymak” (xv) olduğunu belirtiyorlar. Elbette, Tanpınar hakkında bugüne kadar yazılanlar yüz yazıyla sınırlı değil. Uçman ve İnci’nin belirttiğine göre, “yetmiş yıl içinde Tanpınar ve eserleri hakkında aşağı yukarı üç ayrı nesle mensup 250 dolayında yazar tarafından 450’den fazla yazı yazılmış, farklı değerlendirmeler ve değişik yorumlar yapılmıştır” (xv).

Seçkide yer alan yazılar okura, Tanpınar gibi şiir, öykü, roman, deneme, inceleme, edebiyat tarihi ve mektup türünde yapıt vermiş olan bir aydının çok yönlü yazar kimliği hakkında geniş bilgi sunuyor. Kitapta Tanpınar üzerine kaleme alınmış biyografi ya da anı niteliğini taşıyan yazıların yanı sıra yazarın düşünce ve kurmaca dünyasını irdeleyen eleştirel yazılar da dikkati çekiyor. Ömer Faruk Akün’ün 1962 yılında yayımlanan araştırması, Tanpınar hakkındaki ilk ve en kapsamlı biyografi ve bibliyografya çalışması olduğundan seçkide ilk sırada yer alıyor. Tanpınar’ın hem öğrencisi, hem de meslektaşı olan ve yazarın birçok yapıtını yayıma hazırlayan Mehmet Kaplan’ın “Hamdi Bey’i Nasıl Tanıdım” başlıklı yazısı, Nuri İyem ve Turan Alptekin’in Tanpınar’ı bize “Hamdi Hoca” olarak anlatan yazıları, M. Orhan Okay’ın kapsamlı monografi denemesi, Tanpınar’ın yaşamının az bilinen yönlerini gözler önüne seriyor. Ahmet Hamdi’nin şair kimliğini öne çıkaran yazısında Mehmet Kaplan, “Tanpınar’ın şiirleri içtimaî değil ferdîdir ve... metafizik bir karakter taşır” diyor ve şiirlerinde ele aldığı başlıca konuların “[k]âinat, hayat, ölüm, aşk ve sanat” (77) olduğunu söylüyor. Mahur Beste üzerine kaleme alınmış yazılarda ise çoğunlukla romanın “bitmemişliği” ya da “yarım kalmışlığı” üzerinde duruluyor. Mahur Beste’ye ilişkin en dikkat çekici yazı Ekrem Işın’a ait. Işın, romandaki karakterlerin Osmanlı ilmiye sınıfının farklı zihniyet tarzlarını temsil ettiğini öne sürüyor (595). Seçkide en çok üzerinde durulan Tanpınar romanlarından biri de Huzur. Berna Moran’ın Huzur’u “bir huzursuzluğun romanı” olarak nitelendirdiği yazısı ile Fethi Naci ve Sevim Kantarcıoğlu’nun yazıları bu romanı Doğu-Batı sorunsalı bağlamında irdeliyor.

Kitaptaki birçok yazı ise Tanpınar’ın yapıtlarının farklı perspektiflerden okunabileceğine ilişkin ipuçları vermekte. Abdullah Uçman ve Handan İnci, sunuş niteliğindeki yazılarında, özellikle 1970’li yıllarda Tanpınar’ın yeniden okunması ve Türk aydınının gündemine gelmesi konusunda Hilmi Yavuz ile Selâhattin Hilâv arasında geçen tartışmanın önemine değiniyorlar. Hilâv, “Tanpınar Üzerine Notlar” adlı yazısında, “[ü]retim, emek ve ekonomik şartlar[ın] Tanpınar’ın gözünde manevî dünyanın yaratıcı ve aşıcı bir şekilde yenilenmesinin, senteze ulaşmasının temelinde bulunan gerçekler” (202) olduğunu düşünürken, Hilmi Yavuz, Tanpınar’ın bu kavramları “Marksist ekonomipolitiğin kuramsal kavramları olarak kullanm[adığını]” öne sürüyor (220).

Tanpınar’ın yapıtının birçok farklı açıdan okunabileceği, Saatleri Ayarlama Enstitüsü romanına ilişkin yazılarda da görülebiliyor. Berna Moran ve Gürsel Aytaç’ın yazıları, romanı, iki uygarlık arasında kalmış olan toplumun yanlış tutum ve davranışlarına getirilen bir eleştiri olarak değerlendirirken, Süha Oğuzertem, makalesinde, Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nün bu tipik algılanış şeklini eleştirerek romana yönelik yorumlarda sık sık öne sürülen “toplumsal eleştiri”, “tarihsel yorum”, “hiciv” ve “protesto” terimleri yerine (472) simgeleme ve eşdeşleme olarak özetlenebilecek pratikler yoluyla Tanpınar romanlarında iletilen örtük anlamlara daha duyarlı okumalar yapılabileceğini söylüyor (474).

Ahmet Oktay, Orhan Pamuk ve Hasan Bülent Kahraman’ın “Bir Gül Bu Karanlıklarda”da yer verilen yazıları ise üç ayrı Tanpınar okuması içeriyor. Ahmet Oktay, “Tanpınar: Bir Tereddüdün Adamı” başlıklı yazısında Tanpınar’ın yapıtının modernizm sorunsalı içinde biçimlendiğini ve yazarın entelektüel eğilimlerinin ve yönelişlerinin modernliğin dışında anlaşılamayacağını öne sürüyor (466). Orhan Pamuk’a göre ise “[m]odernizm, Tanpınar’ın eserinin ruhuna girebilmemiz için elverişli bir anahtar değil” (446). Çünkü Ahmet Hamdi Tanpınar, bir modernist romancı gibi “sanatın ve kahramanlarının içsel dünyasının karmaşıklığından söz etmiyor” (455); “biz” diyerek bir millete sesleniyor (456). Hasan Bülent Kahraman ise yazısında “Tanpınar’ı Türk muhafazakar modernleşmesinin estetik boyutunu oluşturma çabasındaki isim olarak temellendirmeye” çalışıyor (613).

Tanpınar, ona nereden bakarsak bakalım bize yüz çevirmeyecek bir yazar. “Bir Gül Bu Karanlıklarda”da derlenen yüz yazı, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın bakılabilecek birçok “yüz”ünden büyük bir kısmını içeriyor. Toplam 709 sayfalık bu kapsamlı seçkinin sonundaki geniş bibliyografyanın alfabetik ve kronolojik olarak iki ayrı bölümde düzenlenmesi de araştırmacılar için büyük kullanım kolaylığı sağlıyor.

Tanpınar’ın 100. doğum yılı nedeniyle geçtiğimiz yıl Türkiye’de bir dizi etkinlik ve yayın yapıldı. Abdullah Uçman ve Handan İnci’nin yoğun emeğinin ürünü olan “Bir Gül Bu Karanlıklarda”, tüm bu etkinlik ve yayınları taçlandıran bir çalışma olarak Türk edebiyatı tarihinde hakettiği yeri alacak. Uçman ve İnci’ye bu kalıcı katkıları nedeniyle teşekkür borçluyuz. Şehnaz Şişmanoğlu